Zaciskające zapalenie osierdzia (ZZO) jest bardzo rzadkim schorzeniem. Obejmuje okolicę mięśnia sercowego wraz z połączonymi z nim odejściami wielkich naczyń. Osierdzie jest rodzajem osłony w postaci dwuwarstwowego worka, którego celem jest ochrona serca oraz zapobieganie nadmiernemu rozciąganiu mięśnia. Pomiędzy warstwą zewnętrzną (blaszka ścienna) i wewnętrzną (blaszka trzewna) znajduje się jama worka osierdziowego. Prawidłowo wypełniona jest płynem, którego wartość wynosi do 50 ml.
CZYM JEST ZACISKAJĄCE ZAPALENIE OSIERDZIA?
Zaciskające zapalenie osierdzia jest spowodowane utratą funkcji fizjologicznych osierdzia. Pojawia się w następstwie przewlekłego procesu zapalnego wewnątrz osierdzia. W wyniku tego worek osierdziowy traci stopniowo elastyczność. W dalszej kolejności dochodzi do zwapnienia i/lub zwłóknienia blaszek osierdzia. Powoduje to upośledzanie napływu krwi do serca w czasie fazy rozkurczowej. Następuje spadek objętości krwi w wyniku mniejszego wypełnienia komór serca przez krew. Utrudniony jest także odpływ krwi, co sprawia, że tworzy się zastój w żyłach (szyjnych i wątrobowych) oraz obrzęki obwodowe i wodobrzusze.
PRZYCZYNY ZACISKAJĄCEGO ZAPALENIA OSIERDZIA
Do głównej przyczyny zaciskającego zapalenia w przeszłości zaliczana była przede wszystkim gruźlica.
Aktualnie nie ma jednoznacznej przyczyny tego schorzenia. Najczęściej opisywane czynniki prowadzące do ZZO to:
- przebyte zabiegi kardiochirurgiczne, w wyniku których powstają zrosty pooperacyjne,
- infekcje (przede wszystkim gruźlica, a także zakażenia bakteryjne i wirusowe),
- nowotwory (szczególnie rak piersi, płuc oraz chłoniak),
- choroby tkanki łącznej,
- przewlekła choroba nerek,
- urazy mechaniczne serca,
- sarkoidoza,
- wszczepienie implantu kardiowertera-defibrylatora (ICD).
CZĘSTOTLIWOŚĆ WYSTĘPOWANIA ZACISKAJĄCEGO ZAPALENIA OSIERDZIA
Trudno dokładnie określić jak często pojawia się zaciskające zapalenie osierdzia. Jest to schorzenie bardzo rzadkie. Wiadomo, że mężczyźni są trzy razy bardziej narażeni na wystąpienie tego problemu niż kobiety.
Do czynników ryzyka zaliczane są przede wszystkim:
- przebycie radioterapii śródpiersia,
- przewlekłe zapalenie osierdzia o nieokreślonej etiologii,
- przebycie leczenia kardiochirurgicznego,
- infekcje takie jak gruźlica.
ZACISKAJĄCE ZAPALENIE OSIERDZIA – OBJAWY
Ze względu na często utajony rozwój zaciskowego zapalenia osierdzia w fazie początkowej trudno dokładnie określić pierwsze objawy. Czasami dopiero kilka lub nawet kilkanaście lat po rozpoczęciu choroby następuje postawienie diagnozy. Przeciętnie około rok do dwóch lat po wystąpieniu objawów zwiastujących rozwija się choroba ZZO w pełnym zakresie.
Objawy początkowe mogą być podobne do innych stanów nieprawidłowej pracy serca. Należą do nich:
- niewydolność prawej komory serca dominujące nad objawami niewydolności lewokomorowej,
- mała tolerancja nawet nieznacznego wysiłku,
- przewlekłe przemęczenie,
- duszność w trakcie lub po podjęciu aktywności fizycznej,
- obniżone wartości ciśnienia tętniczego w badaniu,
- wypełnienie żył szyjnych wskazujące na wysokie ciśnienie w prawej części serca,
- przyspieszone tętno ze słabym napięciem (czasem nawet tzw. tętno paradoksalne – przyspieszenie w czasie wdechu),
- ciche lub niesłyszalne tony serca, bez szmerów dodatkowych (niezwykle rzadko pojawia się tzw. stuk osierdziowy),
- powiększenie wątroby,
- tzw. puchlina brzuszna (obecność wolnego płynu w jamie otrzewnej) – stosunkowo rzadko.
W przypadku późnego wykrycie ZZO lub nie podjęcia leczenia może dojść do stopniowego wyniszczenia organizmu. Związane jest to przede wszystkim z tzw. kacheksją sercową (upośledzona praca serca) oraz układu pokarmowego (zwłaszcza wątroby). Dodatkowo mogą się pojawić:
- bóle w klatce piersiowej (powodowane przez uciski na naczynia wieńcowe),
- uczucie nierównej pracy serca (u około 25 % osób z ZZO – migotanie przedsionków u 20 % lub trzepotanie przedsionków – 5%).
DIAGNOSTYKA ZACISKAJĄCEGO ZAPALENIA OSIERDZIA
W przypadku wystąpienia zaburzeń i dolegliwości ze strony układu naczyniowo-sercowego konieczna jest konsultacja lekarska. Kardiolog lub internista po przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu na temat objawów, zleca badanie echokardiograficzne (echo serca) przezklatkowe (TTE) lub przezprzełykowe (TEE). W przypadku jakichkolwiek objawów niewydolności serca konieczna jest hospitalizacja w celu dokonania bardziej szczegółowych badań.
Może być konieczna pilna interwencja, przyspieszona lub planowa – zależy to od rodzaju i intensywności objawów. Wykonuje się wówczas szczegółową diagnostykę laboratoryjną i obrazową (EEG, RTG klatki piersiowej, tomografia komputerowa i/lub rezonans magnetyczny). W nasilonych przypadkach może okazać się konieczne cewnikowanie serca. Czasem konieczne jest przeprowadzenie koronarografii (czyli angiografii tętnic wieńcowych). Ten rodzaj badania wykonywany jest u chorych kwalifikowanych do zabiegu operacyjnego. Celem tego działania jest wykluczenie choroby wieńcowej. Stosowane jest także u osób, które przebyły radioterapię (bez względu na wiek).
Najważniejsze jest dokładne ustalenie przyczyn, aby można było dobrać właściwe formy leczenia.
METODY LECZENIA ZACISKAJĄCEGO ZAPALENIA OSIERDZIA
Podstawa leczenia zaciskającego zapalenia osierdzia to przywrócenie prawidłowego napływu krwi do serca. W takim przypadku najbardziej skuteczną metodą jest leczenie operacyjne (w przypadku przewlekłej ZZO). W przypadku postaci przemijającego zaciskającego zapalenia osierdzia czasem wystarczające może być leczenia farmakologicznego. Polega one na leczeniu objawowym. W przypadku łagodnej formy choroby lub przeciwwskazań do interwencji chirurgicznej jest to skuteczna metoda.
Z metod operacyjnych można wyróżnić perikardiotomię, która polega na usunięcie w całości chorobowo zmienionego worka osierdziowego (jest to metoda obciążona zagrożeniem zgonem w przypadku od 5 do 2 0%).
Zaciskające zapalenie osierdzia ma tendencję do nawrotów w przypadku niekompletnej resekcji chirurgicznej osierdzia. Konieczny może być kolejny zabieg, co wiąże się ze znacznym ryzykiem powikłań.
PROFILAKTYKA PO WYLECZENIU ZACISKAJĄCEGO ZAPALENIA OSIERDZIA
Konieczne jest ścisłe stosowanie się do zaleczeń lekarskich oraz regularne konsultacje kardiologiczne lub kardiochirurgiczne w celu dokonania badań (przede wszystkim echo serca). Niepokojące objawy powinny być natychmiast konsultowane i badane. Częstotliwość wizyt związana jest ze stopniem rozwoju ZZO w początkowym stadium, przebiegu zabiegu operacyjnego oraz ewentualnych powikłań.
