Socjopatia jest terminem, który – m.in. za sprawą kultury popularnej – wszedł już na stałe do języka potocznego. Socjopatą określamy najczęściej osobę charakteryzującą się brakiem poprawnych relacji społecznych, w związku lub pracy. Natomiast natura osobowości socjopatycznej (czy też inaczej: osobowości amoralnej) jest wyjątkowo złożona, a jej przyczyny sięgają pierwszych etapów socjalizacji człowieka. Socjopatia potocznie często mylona jest z psychopatią – czy słusznie?
Objawy socjopatii
Można wyodrębnić pewien zestaw cech, dzięki którym da się ustalić, że osoba badana posiada zaburzenia osobowości określane socjopatią. Trudno jednak dostrzec je przy pierwszym kontakcie. Socjopaci to osoby z pozoru ujmujące, w pewnym sensie intrygujące, pozornie spokojne, cechujące się często wysoką kulturą osobistą. Mogą posiadać solidne wykształcenie i dobrze czuć się w towarzystwie. Niemniej, przy bliższym poznaniu stopniowo ujawniają się cechy charakterystyczne tego zaburzenia.
Wyróżnić należy przede wszystkim: widoczny brak empatii i instrumentalne traktowanie drugiej osoby (partnera lub współpracownika), nieprzejawianie sympatii i czułości względem bliskich, brak respektu wobec norm społecznych i ostatecznie – brak wyrzutów sumienia i wstydu. Egocentryczny socjopata posiada równocześnie bardzo dobrze rozwiniętą umiejętność manipulowania swoim otoczeniem – potrafi wymagać bardzo wiele, samemu nie oferując nic w zamian. W związkach lub bliższych relacjach główną oś manipulacji stanowi udowadnianie drugiej osobie błędów w jej rozumowaniu. Umiejętnością socjopatów jest kierowanie rozmową w taki sposób, by to rozmówca nabierał wątpliwości względem siebie, swojego światopoglądu czy nawet zdrowia psychicznego.
Socjopata zawsze dąży do tego, żeby w relacji dominować. Osoba taka najczęściej nie jest w stanie nawiązać współpracy opartej na zrozumieniu i współodczuwaniu. W każdym momencie liczy się tylko ona. Innymi, możliwymi do dostrzeżenia objawami socjopatii są ich częste kłamstwa i przedstawianie siebie w roli ofiary. Ta ostatnia cecha najpełniej prezentuje złożoną osobowość człowieka z zaburzeniami socjopatycznymi. Wspomniany wcześniej pozorny spokój w kilka minut potrafi przerodzić się w jawną agresję – za którą socjopata nie czuje się odpowiedzialny: zawsze jest ona ujmowana przez niego jako wynik prowokacji czy nieprawidłowego działania drugiej osoby.
Przyczyny
Badania nad przyczynami tego zaburzenia kierują najczęściej do środowiska, gdzie osoba badana dorastała. Twierdzi się, że sposób wychowania stanowi o rozwoju socjopatii. Mowa o domach, w których stawia się dzieciom bardzo wysokie wymagania przy równoczesnym nieokazywaniu miłości – takich, w których miarę wartości dziecka stanowią wyłącznie jego sukcesy. Dyscyplina, jako nadrzędny wariant wychowawczy, może skutecznie rozwinąć zaburzenie. W tym przypadku socjopatia jest wynikiem nieprawidłowych wzorców społecznych wyniesionych z domu rodzinnego. Dziecko, które na drodze swojego rozwoju za każdą omyłkę i niedopracowane działanie spotyka się z karą (niekoniecznie fizyczną – najistotniejsze jest samo zmuszanie do perfekcjonizmu), to – możliwe – przyszły socjopata.
Drugim, charakterystycznym środowiskiem, które może stworzyć socjopatę jest to, gdzie w sposób znaczący nieprzestrzegane są normy społeczne. Otoczenie patologiczne, w którym najbliższe osoby karane były za poważne przewinienia wobec prawa oraz charakteryzujące się wątpliwą moralnością, również może wpłynąć na rozwój zaburzenia w kształtującej się osobowości dziecka. Gdy porównać przyczyny i cechy określające socjopatię, można doszukać się pewnych związków przyczynowo-skutkowych. Należy pamiętać o tym, że socjopatia może być nabyta lub wrodzona.
Psychopatia a socjopatia
Terminy te przez długi czas stosowane były zamiennie – różnica zawiera się jednak w kilku istotnych szczegółach. Wspólnymi cechami są niewątpliwie: początkowy, specyficzny urok osobisty i brak empatii. Jednak znacząca różnica wynika z przyczyny. Psychopatię diagnozuje się ze względu na zmiany zachodzące w mózgu (przede wszystkim w ośrodku odpowiedzialnym za strach). Socjopatia natomiast – choć może wynikać z problemów neurologicznych – jest wynikiem oddziaływania środowiska.
Leczenie
Pierwszym i najważniejszym krokiem każdego leczenia psychologicznego jest uświadomienie sobie swojego problemu. Socjopata nie ma poczucia, że krzywdzi otoczenie – sam nie jest w stanie stwierdzić u siebie zaburzenia. Najprościej mówiąc – nie pozwala mu na to jego ego. Socjopatia dotyka przede wszystkim bliskich – to oni, jeżeli będą na siłach – mogą zasugerować socjopacie sposoby na złagodzenie objawów. Złagodzenie, jednak nie wyleczenie.
Nadrzędną pomocą w przypadku osobowości socjopatycznej jest terapia. W jej obrębie powinna mieścić się problematyka związana z rozwijaniem (kształtowaniem). Umiejętności interpersonalnych i przede wszystkim kompetencji emocjonalnych potrzebnych do życia w społeczeństwie. W skrajnych przypadkach – jeżeli socjopata dopuścił się czynu karalnego – pomoc może stanowić resocjalizacja. Socjopatia wymaga długotrwałej terapii. Osoba z zaburzeniem socjopatycznym będzie wyjątkowo oporna wobec proponowanych metod – wynika to oczywiście z zestawu cech, które posiada
Życie z socjopatą
Jeżeli nie uda się skierować socjopaty na terapię, osoby z jego otoczenia niewiele więcej mogą zdziałać. Jeżeli druga osoba nie przejawia również cech socjopatycznych, kontynuowanie relacji może poważnie nadszarpnąć jej zdrowie. To, co socjopacie przychodzi z łatwością, dla otoczenia jest wyczerpujące. Dalsza relacja z socjopatą jest szkodliwa i stanowi pułapkę.
